Als het aan internetpionier Marleen Stikker ligt, gaan we veel kritischer kijken naar de technologieën en tools die techgiganten ons aanbieden. ‘Er zijn genoeg verdienmodellen die respectvol met data omgaan.’
Marleen Stikker vertelt lachend dat ze net haar fiets met het slot heeft vastgemaakt aan een deelfiets. ‘Of tenminste, ze noemen het deelfietsen, alleen maar omdat je ze met een app kunt gebruiken. Maar ik erger me er kapot aan, omdat ze de publieke ruimte vercommercialiseren en ik nu zelf mijn fiets nergens meer aan kan vastmaken. De deelfiets begon te piepen, dus ik ben benieuwd hoe ik mijn fiets straks aantref.’
Stikkers kleine daad van rebellie sluit aan bij haar gedachtegoed. Ze vindt dat bedrijven achter de deelfiets, maar ook techgiganten als Airbnb en Uber, ‘parasiteren op de publieke waarde van de stad, zonder iets terug te geven’ (in Het Parool). Het is een interessant geluid in een wereld waarin vrijwel elke start-up de nieuwe Facebook of de nieuwe Airbnb wil zijn en Europese steden strijden om het Silicon Valley van Europa te zijn.

Filosoof en internetpionier Stikker richtte 22 jaar geleden Waag Society op, een instituut voor technologie en samenleving dat pioniert op het gebied van opkomende technologieën. De organisatie die resideert in het historische Waag-gebouw op de Nieuwmarkt in Amsterdam nam onder meer het initiatief voor de Fairphone, ’s werelds eerste eerlijke smartphone, en steunde FairBnB – een alternatief voor Airbnb.
‘Onze waarden worden met voeten getreden door de verdiendrift van techbedrijven’
In 1994 werd op Stikkers initiatief De Digitale Stad opgericht, de eerste online community in Nederland. Stikker: ’Internet was toen nog een open platform, grotendeels ontwikkeld door wetenschappers en gebaseerd op een open protocol, waar iedereen kon toetreden. In 1994 omarmden kunstenaars en hackers dit nieuwe land en experimenteerden ze met nieuwe mogelijkheden. Nu zijn er een paar dominante spelers die hun businessmodel baseren op data-extractie. Dan gaat het per definitie mis.’

Wie is Marleen Stikker?
1980 – 1985: studie filosofie, UvA
1985 – 1991: uitgever/hoofdredacteur Alligator, directeur Zomerfestijn, curator Wetware conference
1991 – 1994: redacteur De Balie, uitgever/hoofdredacteur Live Magazine
1993 – 1997: medeoprichter en directeur van De Digitale Stad
1994 – heden: medeoprichter/directeur Waag Society
2005 – 2010: Lid adviesraad ICTregie
2005 – 2013: medeoprichter/voorzitter PICNIC, evenement over creativiteit en innovatie
2007 – 2016: oprichter/bestuurslid IIPCreate, ICT-Innovatieplatform Creatieve Industrie
2008 – 2017: Commissaris WPG Uitgeverij
2016 – heden: policy advisor Joint Research Center European Commission
Waarom?
‘Omdat je daarmee over het soevereiniteitsvraagstuk stapt. Door datasets op te bouwen, mensen te profileren en te manipuleren, ontneem je mensen hun zelfbeschikking. Onze waarden worden met voeten getreden door de verdiendrift van techbedrijven. De denkfout die we maken is dat we technologie hiervan de schuld geven. Mensen denken dat internet ervoor zorgt dat ze hun privacy kwijtraken, maar: it’s not the technology, it’s the business model, stupid. Je kan ook een internet creëren dat niet op zo’n manier werkt.’

Tot wanneer vond je het internet nog wel leuk?
‘Ik vind internet nog steeds heel leuk. Het begrip kritisch betekent niet dat je tegen iets bent, maar letterlijk dat je onderscheid maakt, dat je dingen probeert te ontleden. Nee, ik zit inderdaad niet in het kamp van enthousiastelingen dat met TED X-achtige verhalen komt. Ik erger me aan die continue winnaarsretoriek, waarin geen vraagtekens worden gezet bij de macht, de risico’s en de afhankelijkheden. Maar als het gaat over de zwarte kant van internet, wordt het meteen heel erg eng gemaakt, wat ook niet klopt. De wereld is niet binair, de wereld is veel complexer dan dat. Voor mij is de kracht van het internet de creativiteit die het stimuleert, het kunnen delen van ideeën en oplossingen en het kunnen organiseren en mobiliseren van groepen. Er zijn genoeg bedrijven die bewijzen dat er verdienmodellen zijn die respectvol met data omgaan en die dienstverlening leveren op basis van open source, open hardware en open data.’
‘De modellen waarin vraag en aanbod de prijs bepalen, werken niet meer’
Vaarwel Facebook
Stikker organiseerde in 2015 de Facebook Farewell Party in de Stadsschouwburg in Amsterdam. Het evenement vormde het begin van het Facebook Liberation Army dat anderen ook aanmoedigt hun Facebook-account op te zeggen en/of zo’n feest te organiseren. Stikker was het gemanipuleer van het sociale netwerk zat. ‘Toen vrienden mij zonder dat ze het wisten van alles gingen aanbevelen en ik me realiseerde dat ik dat andersom waarschijnlijk ook deed, was voor mij de grens bereikt. Het feit dat mijn identiteit gebruikt wordt zonder dat ik er weet van heb, laat staan invloed, deed de deur dicht.’
In jouw gedroomde internet speelt de commons een belangrijke rol. Leg eens uit wat dat precies is.
‘De commons is een begrip uit het landbeheer en gaat over iets dat je gemeenschappelijk beheert. In Nederland hadden we vroeger meenten, gemeenschappelijke gronden waar mensen onder bepaalde voorwaarden hun lakens konden drogen of schapen konden weiden. Je kunt bij commons ook denken aan lucht, water. Met de komst van het open internet, open source en open data is de commons enorm versterkt. Maar deze waardeontwikkeling wordt niet begrepen door de bestaande economische modellen. Er is dus een nieuw economisch denken nodig.
Er is een brede maatschappelijke beweging die vindt dat we onze 20ste-eeuwse economische modellen fundamenteel moeten herzien. De modellen waarin het equilibrium tussen vraag en aanbod de prijs bepaalt, werken niet meer. Kate Raworth heeft dat goed geanalyseerd in haar recente boek Doughnut Economics. Ze geeft aan dat een economie van de 21ste eeuw zich moet bewegen tussen enerzijds de grenzen van de planeet en anderzijds de mensenrechten. Een nieuwe economie is volgens mij hybride: ik zeg dus niet “weg met het kapitaal”. Ik bekritiseer alleen de dominantie van de partijen met veel kapitaal.’

Hoe Google-vrij ben je eigenlijk zelf?
‘Voor Google heb je goede alternatieven. Ik gebruik DuckDuckGo om te zoeken en je kunt prima zonder Google Mail. ProtonMail is een goed alternatief: het is encrypted en het bedrijf heeft een transparante bedrijfsvoering. Ze verdienen geen geld aan jouw data, maar aan diensten die ze leveren aan bedrijven. Ik ben ook heel blij met Signal als alternatief voor WhatsApp, al is het moeilijk om mensen mee te krijgen. Collega’s willen nog wel, familie is het moeilijkst. Het stemt me tevreden dat Signal en DuckDuckGo voor steeds meer mensen alternatieven worden, maar de alternatieven voor Facebook komen maar langzaam op gang.’
‘Zorg dat je rekenschap kunt afleggen over dat wat je doet’
Bewust kritisch internetten
‘Wees kritisch over de digitale gereedschappen die je gebruikt’, tipt Stikker in dit interview. Oké. Maar hoe dan? Non-profitorganisatie Bits of Freedom ontwikkelde de Internetvrijheid Toolbox, waarmee je in verschillende stappen je online privacy, veiligheid en vrijheid kunt verbeteren. Gebruik bijvoorbeeld Protonmail en privacyvriendelijke zoekmachines als DuckDuckGo en Startpage.com.
Wat vind je: moet de Intermediair-lezer zijn of haar LinkedIn-account verwijderen?
‘Ik zie het dilemma. LinkedIn is problematisch. Het heeft op dit moment werelddominantie en er is geen alternatief. Voor intermediairs, de mensen tussen jou en een baan, is het een goudmijn, en de afhankelijkheid van hun algoritmen is ongewenst. Voldoende reden om je account op te zeggen. Misschien dat het je zelfs extra punten oplevert bij een sollicitatie. Het laat zien dat je een kritische technologiegebruiker bent. Ik denk dat we langzaam – heel langzaam – naar een punt toe bewegen dat het gênant wordt dat je dat profiel nog wel hebt. Want net als met een Facebook-account geef je ook hier een deel van je soevereiniteit op.’
Je bent ook kritisch over algoritmen die niet alleen onze Facebook-timeline bepalen, maar bijvoorbeeld ook in recruitment en HR worden gebruikt.
‘Klopt. We kunnen heel veel met big data. Analyses ervan helpen bijvoorbeeld bij het genezen van mensen, wat natuurlijk fantastisch is. Maar vaak zitten algoritmen in een black box en weten we niet welke vooringenomenheden erachter schuilgaan. Laatst was in het nieuws dat er software is die met gezichtsherkenning kan bepalen of iemand homoseksueel is of niet. Het enige echter wat zo’n systeem kan herkennen is of iemand een stereotype homoseksueel is, en daarmee versterkt het ook weer die vooringenomenheid. Voor bedrijven wordt het noodzakelijk om opener te zijn over de vooringenomenheid van hun data en algoritmen. Data zeggen ook niet alles. Als je op basis van algoritmes in het recruitment wordt afgewezen, zou je om argumentatie moeten vragen, om uitleg over het algoritme. Als een recruiter dat niet kan, is hij af.’

Terug naar de lezers van dit interview, waarvan velen een LinkedIn-account hebben en werken bij een bedrijf of organisatie waar het oude economische denken de gang van zaken dicteert. Wat is je boodschap aan hen?
‘Wees kritisch over de digitale gereedschappen die je gebruikt, en werk waar mogelijk met andere. Dat voelt bevrijdend. Bevraag besluitvorming op basis van data. Als IT’er zou je binnen je organisatie het gesprek over het gebruiken van open source software tot stand kunnen brengen en je kunnen afvragen of je ethisch bezig bent. Vergeet ook niet dat er onlangs een IT’er is veroordeeld voor die sjoemelsoftware bij Volkswagen. Zorg dus dat je rekenschap kunt afleggen over dat wat je doet.’
Beeld: Marjolein Vinkenoog Fotografie
Stikkers favorieten
- Boek: Machine Art in the Twentieth Century van Andreas Broeckmann
- Luistert Naar: Don’t Give Up on Me van Solomun Burke
- Serie: Crashing
- Film: A Good American
- Podcast: Trumpcast, Stay Tuned
- Checkt altijd: p2pfoundation.net
Op zoek naar een nieuwe baan? Upload je cv en/of zoek naar vacatures op Intermediair.nl.